Zazalar, Hint-Avrupa dil ailesinin İran dillerine ait bir dil olan Zazacayı konuşan ve Türkiye'nin çoğunlukla Doğu Anadolu Bölgesi'nde yaşayan bir halk.
Zazaların dili Zazaca(Zazaki, Dılmi) olmakla birlikte, Zazalar arasında çiftdillilik veya çokdillilik göze çarpmaktadır. Yaşadıkları veya göç ettikleri coğrafyanın siyasi ve demografik koşullarına göre Türkçe, Arapça, Kürtçe gibi diller de konuşulur. Zazaca en Türkiye'de en çok Tunceli, Elazığ, Bingöl vb. ilçelerde konuşulmaktadır. Kürdolog Vladimir Minorsky ve Oskar Mann'ın tezlerinden de anlaşılacağı gibi Zazaca zannedildiği gibi bir Kürt lehçesi değildir ve başlı başına bir dildir. Zazalar ve Kürtler yıllardır aynı topraklarda iç içe yaşamış olmaları dolayısıyla tabiki kültür etkileşimi olmuştur fakat Zazaca ve Kürtçe birbirinden bağımsız iki dildir. Bunun en basit kanıtı ise Zazaca bilenler Kürtçe'yi anlamazlar ve Kürtçe bilenlerler Zazaca'yı anlayamazlar.
Zazaca
Zazaca, Hint-Avrupa dil ailesinin İrani diller gurubun Kuzey-Batı koluna dahildir. Beluçi, Gorani ve Sengseri dilleriyle Kuzey-Batı kolunun Hyrkani (Gurgan) alt gurubunu teşkil etmektedir. Zazaca’nın diğer akraba olduğu diller arasında Talişi, Mazenderani, Semnani, Gileki, Tati, Herzendi, Kürtçe, Farsça sayılabilir. Kelime yapısı ve kimi önemli sözcükler açısından Zazaca’ya yakın olan diller Kuzey-İran’da, Hazar Denizi kıyısında konuşulan dillerdir. Onun dışında Anadolu’da konuşulan Kurmanci-Kürtçesiyle yüzyıllarca ortak coğrafya paylaştığından dolayı bir dil yaklaşımı olmuştur. Zazaca üzerine Türkiye’de, özellikle siyasette bir Kürt lehçesi olarak bilinen bir süregelen bir durum mevcut. İrani dillerin dilbilim dalı olan İranoloji’ye göre ise Zazaca bir Kürt lehçesi veya dili değil, başlıbaşına bir dildir. Kürtler’in siyasi ve sayısal olarak Zazalar’a göre daha üstün olması, Zazalar’ın ve Zazaca’nın varlığı konusunda epey bir baskı oluşturmuştur. Zazaca hakkında siyasette ve halk arasında, özellikle Batı-Anadolu’da yaygın olan “Kürt lehçesi” diye yanlış bir tanımlama vardır. Fakat özellikle son yıllarda yavaş yavaş açığa çıkan araştırmaların,tezlerin ve bilirkişilerin sayesinde bu asılsız görüş düzeltilmektedir. Türkiye’de Türkçe’nin dışındaki yerli dillere uygulanan baskıdan ve inkardan dolayı Zazaca hakkında herhangi bir bilimsel kaynak bulmak pek güç. Bundan dolayı Zazaca Türkiye dışında, özellikle Almanya’da araştırılabilip, bilimsel olarak İrani diller arasındaki yeri saptanmıştır.
Zazaca'nın lehçeleri
Bazı dilbilimcilere göre Zazaca iki lehçeden oluşur;
1-Dersim lehçesi
2-Siverek lehçesi
Almanya Frankfurt'da bulunan "Zaza Dil Enstitüsü" ve Frankfurt Üniversite'ne göre ise Zazaca üç lehçeden oluşur;
1-Kuzey Zazaca; Alevi Zazalar tarafından konuşululur.
2-Merkez Zazaca; Elazığ-Bingöl yöresinde ve daha çok Şafii Zazalar tarafından konuşulur.
3-Güney Zazaca; Siverek-Gerger-Diyarbakır-Mutki hattında ve daha çok Hanefi Zazalar tarafından konuşulur.
Kuzey ile Güney lehçeleri, Merkez Zazacaya oranla gramer ve sözcük dağarcığı bakımından birbirine daha yakındır. Örneğin, Kuzey lehçesini (Dersimce) konuşan bir Tuncelili Zaza ile Merkez lehçesini konuşan Bingöllü bir Zaza'nın anlaşması oldukça zordur.
Zazaca’yı ilk olarak başlıbaşına bir dil olduğunu, yaptığı derleme, araştırma ve incelemeleriyle kanıtlayan ilk dilbilimci Oskar Mann’dır. Oskar Mann Zazacanın başlı başına bir dil olduğunu belirtmiştir ve Oskar Mann’ın 1903’ten 1907’ye kadar yaptığı araştırmalarını ilerletip kitap haline getiren Karl Hadank, “Die Mundarten der Zâzâ” adlı bilimsel eseri 1932 yılında kitaplaştırmıştır. Böylece İranoloji dilbilimde Zaza dili bugüne kadar dilbilimcilerin hemfikirliliğiyle başlıbaşına olarak tanınma durumunu korumakta. Oskar Mann’dan önce Peter Lerch (1856), Friedrich Müller (1864), Albert van Le Coq (1901) gibi araştırmacı ve dilbilimcilerin eserlerinde de Zazaca hakkında folklorik yazın derleyip kısmen analiz de etmişlerdir.
Zazalar, Alevi ve Sünni kesimden oluşmaktadır. Alevi kökenli Zazalar daha çok Tunceli, Sivas (Zara, İmranlı),Tokat (Almus, Zile),Erzincan, (Merkez, Kemah, Çayırlı, Üzümlü, Tercan), Varto, Bingöl (Yayladere, Kiğı, Yedisu), Erzurum (Hınıs, Aşkale), Gümüşhane, Şiran, Kayseri, (Sarız, Develi ve Merkez) ikâmet etmektedir.Sünni Zazalar, daha çok Elazığ, Arıcak, Sivrice, Maden, Palu, Bingöl, Siverek, Gerger, Diyarbakır, Mutki, Aksaray gibi il ve ilçelere yayılmış durumdalar.
Çok az da olsa Hristiyan Zazalar da mevcuttur ve genelde Siverek (Şanlıurfa), Gerger (Adıyaman)'da ve Avrupa'nın çeşitli bölgelerinde yaşarlar. Hristiyan Zazalar genelde, Zazaca konuşan Ermeniler ve Zazaca konuşan Süryaniler olarak adlandırılmışlardır. Alevi - Sünni , Şafii - Hanefi - Hristiyan (Süryani ya da Ermeni kilisesi mensubu Zazalar) arasındaki inanç farklılıkları, Zazaca'daki şive farklarına ve yaşam tarzlarına, gelenek ve göreneklere de yansımaktadır.
ZAZA’ların (Kırmanc - Dımıli - Şare ma) YAŞADIĞI YERLER:
1-Adıyaman İli; Gerger ilçesi,
2-Aksaray İli; Merkez'inde'Ortaköy ilçesi
3-Ardahan ili; Göle İlçesi,
4-Batman İli; Merkez,Sason İlçesi,Kozluk ilçesi
5-Bingöl İli; Merkez, Adaklı, Genç, Karlıova, Kiğı, Solhan, Yayladere ve Yedisu ilçeleri,
6- Bitlis ili; Mutki İlçesi,Tatvan ilçesi, bazı köyler
7- Diyarbakır ili; Merkez, Çermik, Çınar, Çüngüş, Dicle, Eğil, Ergani, Hani, Hazro, Kocaköy, Kulp ve Lice ilçeleri,
8- Elazığ İli; Merkez, Karakoçan, Maden, Arıcak, Palu, Kovancılar, Sivrice ve Alacakaya ilçeleri,
9- Erzincan İli; merkez, Çayırlı, İliç, Kemah ve Tercan İlçeleri,
10- Erzurum İli; Aşkale, Çat, Tekman, Karayazı ve Hınıs İlçeleri,
11-Gümüşhane ili; Kelkit, Şiran İlçeleri,
12-Malatya ili; Pütürge ve Arguvan ilçeleri,
13- Mardin ili; Derik ilçesi,
14- Kars ili; Selim ilçesi,
15-Kayseri ili; Sarız ilçesi,
16- Konya ili; Ereğli ilçesi
17- Muş İli; Varto içesi ve batı bölgesinde bazı köyler,
18- Siirt İli; Baykan ilçesi,
19- Sivas ili; Kangal, Zara, Ulaş, İmranlı ve Divriği İlçeleri,
20 Şanlıurfa ili; Siverek ilçesi,
21)Tokat ili; Almus ilçesi,
22] Siirt Pervari, Eruh
23) Tunceli ili; Merkez, Çemişgezek, Hozat, Mazgirt, Nazimiye, Ovacık, Pertek ve Pülümür İlçelerinde Zaza nüfus barındıran yerleşim yerleri bulunmaktadır
Ve Nüfusun yarısına yakını Ülkemizin farklı illeri ve Avrupa’nın farklı ülkelerine göç etmişlerdir......
Araştırma Kaynakları: Zazader ( Zaza Dil ve Kültür Derneği, ajans kaynakları Vb.)
Not: Bir sonraki Yazımızda İstanbul, Bursa, Eskişehir illerine Avrupa ve Almanya’dan gelen Zazalar ve yaşadıklarını konu edeceğim. Özelikle İstanbul Maltepe’de bulunan Zaza vatandaşlarımız ile görüşmeler yapıp ayrıca Maltepe’de yeni kurulan İstanbul Zaza Dil Kültür Lokali ve çalışmaları ile yazılar yayınlayacağım.
Kalın Sağlıcakla…